İBRAHİM KAHVECİDolar düşmesine karşın elektrikten akaryakıta birçok kalemde artış oldu. Fabrikaların artırımlı tarifeleri ise işletmelerin, bakkalların etiketine yansıdı. Fiyatlarda düşüşün, akılcı ve kapsayıcı bir iktisat idaresiyle sağlanabileceği belirtil…
İBRAHİM KAHVECİ
Dolar düşmesine karşın elektrikten akaryakıta birçok kalemde artış oldu. Fabrikaların artırımlı tarifeleri ise işletmelerin, bakkalların etiketine yansıdı. Fiyatlarda düşüşün, akılcı ve kapsayıcı bir iktisat idaresiyle sağlanabileceği belirtildi. Marketler ‘Bize gelen eserin fiyatı düşmedi’ açıklaması yapsa da raflara zabıta kontrolleri devam etti. Ankara Polatlı’da 8 markete 150 bin TL idari para cezası kesildi.
DOLAR BİR GÜNDE DÜŞTÜ ANCAK ETİKETLER BİR GÜNLÜK TESİRLE OLUŞTURULMADI
Türkiye’de uzun müddettir izlenen iktisadın temel kurallarına karşıt idare kurla birlikte fiyatları da patlattı. Hükümetin dövize endeksli mevduat modeliyle kur geriledi. ‘Şimdi fiyatlar da düşecek’ algısı oluşturuldu. Fakat etiketler düşmedi. Doların 14’ün üstünde sadece 5 gün kaldığını hatırlatanlar ‘Kur bir günde düştü ancak fiyatlar bir günde oluşturulmadı. Ortalama alındı’ dedi. Fiyat oluşumunda zincirleme tesir de ön plana çıktı.
ELEKTRİK ARTTI, AKARYAKIT ARTTI PEYNİRİ ÜRETEN ARTIRIMLARI MALİYETE YANSITTI
Art kapıdan satışın tesiriyle kurdaki süratli düşüşe karşın üreticiyi etkileyen kalemler arttı. Elektrik hem kasımda hem aralıkta zamlandı. Akaryakıtta indirim pompaya yansımadı. Besinde da misal tablo oluştu. Ulusal Süt Kurulu çiğ sütü artırınca fabrikada yoğurt, peynir, yağ maliyetleri katlandı. Bunun üzerine nakliyedeki artışın eklenmesiyle market raflarına indirim yansımadı.
Sorumluluk üstlenmeyen ve sorunu daima bir öbür yere yüklemeye çalışan bir idaremiz var.
Kur yükselişinde kendilerinin yanılgısı olmayıp dış güçleri, finansal hücumları mazeret gösteren idare, artık de kurları kendilerinin düşürdüğünü ilan edip fiyatlar neden düşmüyor diye marketleri suçluyorlar.
Marketler olsun, tacirler olsun bunlar aracılardır. Yani bir eserin ana fiyat belirleyicisi üreticilerdir ve üreticilerin de fiyatları maliyetlere nazaran belirlenir.
Tekrar de gelin kimi noktalara bakalım.
Eylül ayının başında 1 dolar 8,30 liradan süreç görüyordu. Ay sonunda dolar artık 8,90 liraya yükselmişti. Dolarda yaşanan yüzde 7,23’lük artışa karşılık TÜİK fiyatların yüzde 1,25 arttığını açıkladı.
Ekim ayı sonunda 1 dolar artık 9,60 liraya çıkmıştı. Ekim ayı kur artışı yüzde 7,87’ye ulaşmıştı lakin TÜİK tekrar ekim ayında fiyatların yalnızca yüzde 2,39 arttığını ilan etti.
Ya Kasım ayı?
Dolar artık 13,70 liraydı. Yalnızca Kasım ayında dolar kurunda yüzde 42,7 artış olmuş fakat TÜİK enflasyonun yüzde 3,51 olduğunu söylemişti.
Şöyle izah edelim: Eylül başından Kasım ayı sonuna kadar 3 aylık mühlet içinde dolar kuru tam yüzde 65,0 artış yaşıyor lakin TÜİK bu periyotta fiyatların yalnızca ve yalnızca yüzde 7,32 arttığını ilan ediyor.
Yüzde 65 dolar kuru artışını fiyatlara yansıtmayanlardan artık kur düşüşünü derhal fiyatlara yansıtmasını mı istiyoruz?
***
Halbuki işin daha makul sayılarla tabiri var. Mesela hiçbir üretici ve buna bağlı ortacılar bir yahut birkaç günlük kur artışı ile fiyat belirlemez. Bir hammadde alımı, onun süreci ve eser haline gelişi bir süreçtir.
O süreç içinde ekseriyetle üretim mühletinin ortalama kuruna bakılır.
Son 3 ay içerisinde ortalama dolar kuru artışı %24,63 olmuştur. Kur artışının bu mühlet zarfında ortalama fiyatlara yansıması ise %7,32 olarak gerçekleşmiştir. Bugün kurlar tıpkı (Kasım ortalaması 10,57) kalsa bile birikimli tesirin fiyatlara yansıması devam edecektir. Ancak bırakın tıpkı kalmayı, aralık ayı kur ortalaması şu anda 13,92 düzeyinde yükseliş tarafındadır.
Ortalama kurun tek haneye düşmediği durumda birikimli maliyetlerden ötürü fiyat artışlarının devam edeceği aşikardır. Bunu iktisat kuralları söylüyor.
Bakın size diğer bir sonuç vereyim. Hem de aylık ortalama kurlar üzerinden.
Kasım 2016-Kasım 2021 ortası 5 yılda ortalama dolar kuru 3,277 liradan %222 artışla 10,565 liraya yükseliyor. Birebir periyotta TÜİK ise enflasyonun yalnızca yüzde 110 arttığını ilan ediyor. Yani kur artışının yarısı kadar. Sanki 2016 yılından beri kur artışına karşı fiyatları o derece artırmayan üreticileri, aracıları yahut marketleri ödüllendirecek miyiz?
ÜRETİM-STOK MÜDDETİ
Kur artışı ile enflasyon ortasında bir bağ vardır ancak birebir münasebet yoktur. Birtakım noktalara dikkat çekmek gerekir:
1- Üretim süreci farklı fiyatlardan alımı ve ortalama maliyeti gerektirir. Bu nedenle günübirlik kur değişimleri fiyatları tesirler ancak belirlemez. Burada daha çok eser bazında müddetler vardır. Birtakım eserlerde aylık ortalamalar tesir ederken kimi eserlerde bir kaç aylık ortalama kur tesiri oluşur.
2- Üretim ve maliyetler üzerinde kur tek başına belirleyici değildir. Kur artışına bağlı farklı fiyat artışları dalgalar halinde maliyetleri vakit süreci içinde artırmaya devam eder. O nedenle kesin fiyat çizgisi eser bazında değişse de aylar sonra ortaya çıkar. Ayrıyeten tüm maliyetler kurlara da bağlı değildir. Mesela personellik maliyeti kurlardan bağımsızdır. O nedenledir ki, kur artışı ile fiyat artışı tıpkı düzeyde değildir. Son beş yılda bunu görüyoruz.
3- Tacirler (marketler örneği) tarafında ise stok değişim müddeti ve ortalama stok maliyeti tesirlidir. Bu nedenle nasıl ki kur artışı direkt fiyatlara yansımamışsa, kur düşüşü de direkt fiyatlara yansıyamaz. Stok değişimine bağlı gecikmeli ve ortalama kur tesiri fiyatları belirler.
DEVLET DÜŞÜRMÜYOR
Kur artışının direkt etkilediği eserler nerede ise büsbütün ithal edilen eserlerdir. Ancak burada ülke içi maliyetleri etkileyen ana eserler güçtür. Mesela akaryakıt fiyatları birkaç günlük kur değişimlerinden etkilenir ve artış ve azalışlar ilan edilir. Lakin devlet şahsen kendisi akaryakıt indirimlerini ÖTV’ye saymış ve indirime gitmemiştir.
İkinci büyük maliyet doğalgazdır. BOTAŞ Aralık ayı başında yeniden sanayicilere ve elektrik üretim santrallerine otomatik artırımı yapmıştır. Buna bağlı olarak elektrik fiyatları oluşmaktadır.
Aralık ayı başında EPİAŞ toptan elektrik fiyatı (haftalık ortalama) 80 kuruş düzeylerindeyken aralık ortasında bu fiyat 95 kuruşa yükselmiştir. 26 Aralık prestiji ile haftalık ortalama elektrik toptan fiyatı 1 lira 072 kuruş olarak süreç görmüştür.
Kısaca devletin belirlediği akaryakıt fiyatı ve yeniden devletin dolaylı etkilediği elektrik toptan fiyatı kur düşüşü ile gerilememiş, bilakis yüksek düzeyde öylece kalmıştır.
Güç bölümünün bir ayrıcalığı vardır: İmalat endüstrinin ana girdi bölümü olarak yüzde 70’in üzerinde fiyat etkileme gücüne sahiptir. Ve güç fiyatları düşmemiştir.
Bu duruma en manalı örnek ekmek fiyatlarıdır. Kur düşüşüne karşın ekmek ve türev eserlerin fiyatı artış istikametinde devam etmektedir. Zira üretimin en değerli belirleyicilerinden olan pişirme maliyeti yüksek düzeyde kalmaya devam etmektedir. Hatta kira ve emek maliyeti de yeni yükselişler yaşamaktadır. (Asgari fiyat artışı ekmeği etkileyecektir)
SÜT VE YOĞURT ÖRNEĞİ
Fiyat belirlemede bir öbür örneğimiz ise süt ve süt eserleri olabilir. Süt fiyatı “Ulusal Süt Konseyi” kararı ile belirleniyor. Süt fiyatı belirlendikten sonra süt ve süte bağlı eser fiyatları da bu hammaddeye dayalı tekrar fiyatlanıyor.
Süt fiyatı artışının akabinde kademeli halde süte bağlı eser fiyatlarında da artışlar yaşanıyor. Mesela en kısa müddetli tepki yoğurt fiyatından geldi. Akabinde peynir çeşitlerine nazaran fiyat artışları gelmeye devam ediyor.
Artık şu soruyu soralım: Ulusal Süt Kurulu çiğ süt fiyatını düşürmeden, süt ve süte bağlı eser fiyatları fabrikalarda düşer mi? Fabrikalarda düşmeyen fiyatlar marketlerde nasıl düşer?
BAKKALA GİDİN
Bugün marketler sıkı kontrollerle adeta kur düşüşüne karşı direnen ve bu nedenle de kabahat işleyen kurumlar üzere gösteriliyor.
Bilhassa zincir marketler bu mevzuda büyük hatalı ilan ediliyor.
Market değerli ise ucuza satan bakkallara gidilerek sorun çözülebilir. Hatta marketler de bu sayede insafa gelerek fiyat indirebilir yahut şubelerini kapatabilir.
Âlâ ancak sanki bakkallar ucuza satıyor mu?
FİYATLARI PİYASA DEĞİL ZABITA BELİRLİYOR
Hür piyasada fiyatların piyasaca arz-talep ve maliyetler çerçevesinde belirlenmesi hedeflenir. Meğer bugün ülkemizde nrehberaydin.comi fiyatlar piyasa kuralları yerine market baskınları ile zabıtalarca belirlenmeye çalışılıyor.
Zabıtaların belirlediği fiyatlar ile ülkemiz nereye varır kimse bilmiyor. Lakin şu kesin ki, yeni hatalı ilan edilen marketler ve onların başındaki kılıç ise zabıta kontrolü olmaktadır.
Bakalım ortalama kur, ortalama maliyet ve fiyat istikrarında iktisat kuralları yerine zabıta baskınları ile belirlenen fiyat seviyesi ile nereye varacağız?
